Rozwój technologii informatycznych, otworzył w stosunku do tradycyjnych, drukowanych podręczników szereg nowych możliwości wymiany doświadczeń edukacyjnych. Podręczniki w wersji elektronicznej zawierają bogate funkcje multimedialne, których nie można odnaleźć w tradycyjnych podręcznikach. Często zawierają nagrania tekstu czytanego przez lektora, animacje, muzykę, filmy i efekty dźwiękowe.

Bogate funkcje multimedialne podręczników w wersji elektronicznej, takie jak audio,  efekty dźwiękowe i animacje bardzo pomagają uczniom  rozwijać swoje umiejętności uczenia się. Książki zawierające tekst czytany przez lektora pomagają uczniowi nie tylko szybciej nauczyć się nowych słów, ale również znacznie poprawiają ich rozumienie. 

Narracja głosowa, a także możliwość wielokrotnego powtórzenia wybranego fragmentu nagrania powoduje, że  uczeń ma możliwość ochrony własnej prywatności, co jest szczególnie ważne w przypadku dzieci nieśmiałych i bardzo niechętnie proszących  nauczyciela o pomoc w klasie.  Korzystanie z podręczników w wersji elektronicznej pozwala również na daleko idącą indywidualizację, bowiem  uczniowie uczą się tego samego, ale na takim poziomie, jaki jest dla nich odpowiedni. Interaktywne podręczniki motywują uczniów do nauki bez strachu przed porażką, zapewniając im jednocześnie  system wsparcia, który  aktywnie angażuje ich zmysły.

Interaktywna nauka wymaga większego  zaangażowania uczniów, którzy muszą stać się aktywnymi uczestnikami swojej edukacji. W efekcie znacznie poprawia się skuteczność nauczania oraz zwiększa się poziom motywacji i satysfakcji uczniów. Nauczyciel może realizować edukację interaktywną różnymi metodami i przy użyciu różnych środków dydaktycznych np. poprzez zastosowanie metody projektu. 

Bez wątpienia podstawą edukacji interaktywnej jest technologia informacyjno -komunikacyjna. 

Zastosowanie multimediów  oferuje możliwość realizacji wielowątkowego nauczania, poprzez moderowane pracy przez nauczyciela, lub też przez samego ucznia. Edukacja interaktywna obejmuje zatem  różnorodne działania dydaktyczne (np. pracę samodzielną, realizację projektów edukacyjnych,  dyskusje, wykonywanie eksperymentów on- line) wykorzystujące  niezbędne do tego celu technologie i urządzenia. Charakterystyczną cechą nauczania interaktywnego jest wykorzystywanie nowoczesnych technologii informacyjno – komunikacyjnych  na wszystkich etapach procesu kształcenia. 

Edukacja interaktywna wspiera tradycyjne metody nauczania, umożliwiając dużą indywidualizację nauczania. Stwarza również doskonałą możliwość pracy projektowej  z grupą uczniów.  Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań z zakresu technologii informacyjno – komunikacyjnej pozwala na większe niż w nauczaniu klasycznym zaangażowanie uczniów, którzy  rozwiązując interaktywne zadania, biorą większą odpowiedzialność za swoją naukę.  

Do najważniejszych zalet nauczania interaktywnego można zaliczyć możliwość: 

• - prezentowania wybranych zagadnień w sposób bardzo atrakcyjny dla uczniów,
• - wzbogacenia materiału dydaktycznego o zdjęcia, filmy, nagrania oraz ćwiczenia interaktywne,
• - zaangażowania u ucznia różnych receptorów (wzrok, słuch, dotyk), w celu poznania omawianych zagadnień,
• - błyskawicznej informacji zwrotnej, umożliwiającej weryfikację poprawności wykonania zadania,  zarówno nauczycielowi, jak i uczniowi,
• - bardzo dużej indywidualizacji nauczania.

Podręcznik i jego obudowa dydaktyczna ewoluowały wraz z rozwojem technologii informacyjnokomunikacyjnej. Zdaniem K. de Mezer-Brelińskiej i  J. Skrzypczaka „chcąc wykorzystać bogactwo multimediów, opracowano koncepcję modelu e-booka, czyli podręcznika elektronicznego, który miał się różnić od swojego papierowego odpowiednika następującymi cechami^[1][2]:  

• - nowym typem nośnika informacji związanym z zapisem cyfrowym,
• - interakcyjnością na niespotykaną skalę w czasie i przestrzeni,
• - właściwie nieograniczoną pojemnością informacyjną.

K. de Mezer-Brelińska i J.Skrzypczak twierdzą, że: „podręcznik elektroniczny ma służyć do kompleksowego przekazywania informacji zapisanej na elektronicznych nośnikach, ujętej w formę komunikatów zarówno słownych (tekstowych), jak i obrazowych, dźwiękowych oraz filmowych. Do odczytania zapisanej informacji niezbędne jest posiadanie odpowiedniego sprzętu, np. komputera, czytnika, tabletu czy telefonu komórkowego”^[3]. 

Elektroniczne książki (e-booki, multibooki, książki cyfrowe, e-podręczniki) zawierają tekst, obrazy i multimedia odtwarzane na komputerach lub innych przenośnych urządzeniach elektronicznych^[4]. 

Podręcznik w wersji elektronicznej pozwala również na wyszukiwanie tekstu, dodawanie komentarzy czy umieszczanie znaczników ułatwiających ponowne szybkie odnalezienie informacji. Użytkownik ma możliwość kopiowania i drukowania oraz podkreślenia lub zaznaczenia tekstu w różnych kolorach

Elektroniczne książki (e-booki, multibooki, książki cyfrowe, e-podręczniki) zawierają tekst, obrazy i multimedia, możliwe do odtworzenia na komputerach lub innych przenośnych urządzeniach elektronicznych. 

Podręcznik w wersji elektronicznej pozwala również na wyszukiwanie tekstu, dodawanie komentarzy, umieszczenie znaczników ułatwiających ponowne szybkie odnalezienie informacji. Użytkownik ma możliwość kopiowania i drukowania oraz podkreślenia lub zaznaczenia tekstu w różnych kolorach.

Cyfrowe podręczniki cechuje także wysoka interaktywność, umożliwiająca wykorzystanie obrazów, animacji, dźwięku i filmów wideo.  Interaktywny indeks pozwala nie tylko znaleźć informacje wewnątrz podręcznika w wersji elektronicznej, ale oferuje również hiperłącza do innych stron lub dokumentów zewnętrznych, powiązanych z tematem zajęć. Dzięki takiemu rozwiązaniu, cyfrowy podręcznik staje się dynamiczną treścią, a uczeń uzyskując możliwość  tworzenia nowej wiedzy, aktualizuje treści podręczników w wersji elektronicznej , stając się tym samym jego współautorem.

Dynamiczna treść  podręcznika w wersji elektronicznej pozwala użytkownikom na jej aktualizację, dostosowując ją  do zmieniających się zasobów edukacyjnych. Tym samym stają się oni nie tylko biernymi użytkownikami procesu nauczania, ale również jego kreatorami. 

Podręcznik w wersji elektronicznej można zapisać w wielu popularnych formatach tekstowych, takich jak: doc, rtf, html, czy też pdf. Jednakże o jakości czytania decydują tylko te formaty, które pozwalają zapisać podręczników w wersji elektronicznej , w wersji dostosowującej się do  wielkości ekranu, a co za tym idzie, do wygodnego korzystania zarówno na ekranie telefonu komórkowego, tabletu, jak i 6-calowego czytnika. Tym formatem jest między innymi epub oraz format mobi, który jest obsługiwany przez czytnik Amazon Kindle.

Również w literaturze występują bardzo różne definicje podręcznika w wersji elektronicznej. M. HelenowskaPeschke pod pojęciem podręcznika multimedialnego rozumie „aplikacje stworzone przy użyciu jednej z wielu technologii internetowych lub multimedialnych (PHP, Ajax, CSS, Flash, Java 2, xHTML), przyjmujące interakcyjne reakcje użytkownika”^[5]. Według W. Walata to „podręcznik pisany wielojęzycznie (wymagający polisensorycznego odbioru), zewnętrznie będący zintegrowanym zbiorem różnego rodzaju opracowań metodycznych, ze szczególnym uwzględnieniem środków audiowizualnych, wewnętrznie natomiast posiadający jednolitą strukturę, w której wyróżnione elementy tworzą układ hipertekstowy”^[6]. Zdaniem autora niniejszej koncepcji⁶,  podręcznik w wersji elektronicznej to zbiór multimedialnych treści, umożliwiający uczniowi szeroką interakcję z zamieszczonymi treściami, pozwalający znaleźć informację nie tylko wewnątrz podręczników w wersji elektronicznej , ale również zawierający hiperłącza do innych stron lub dokumentów zewnętrznych, powiązanych z tematem zajęć.

Różnice i problemy definicyjne odnaleźć  można również w artykule Susan K. Sawyer^[7], która uważa, że nie ma jednej, ostatecznej definicji podręcznika w wersji elektronicznej.  Podane przez nią przykłady w pełni potwierdzają powyższa tezę:  według Hawkins’a „ e-book to zawartość książki dostępna w formie elektronicznej”,  Morgan „ogranicza definicję e-book’a, w odróżnieniu do e-tekstu, do kombinacji sprzętu i oprogramowania używanego w celu odczytywania danych elektronicznych na odpowiednich czytnikach przenośnych”. 

Brak jasnej definicji podręcznika w wersji elektronicznej powoduje, że do użytku szkolnego mogą być dopuszczane  zatem zarówno podręczniki elektroniczne,  będące prostym przeniesieniem papierowej wersji książki na postać cyfrową jak i  podręczniki w pełni multimedialne.  

Powyższa sytuacja uniemożliwi zatem określenie jasnych standardów określających charakterystyczne cechy dobrego podręcznika w wersji elektronicznej. Z całą pewnością podręczników w wersji elektronicznej  jako narzędzie ułatwiające  nauczanie i uczenie się, powinien cechować się  obiektywizmem, przejrzystością, możliwością szybkiej aktualizacji, spójnością treści tak, aby był wsparciem  procesu nauczania i uczenia się uczniów. 

Do ważnych cech podręcznika w wersji elektronicznej możemy także zaliczyć^[8]: 

• - komunikatywność,
• - obecność elementów ułatwiających jego obsługę,
• - odpowiednią grafikę (ilustracje, fotografie, mapy, wykresy, tabele, które są zrozumiałe i przydatne dla ucznia),
• - promowanie tematów i zagadnień, które motywują uczniów do pracy, łączenie nauki z życiem codziennym.

Roman Lorens

Specjalista prawa oświatowego, trener, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, wieloletni wykładowca Lider programu @ktywni

[1] K. de Mezer-Brelińska, J. Skrzypczak, Ewolucja podręczników szkolnych, http://edunet.amu.edu.pl/mae2012/

[2] _Brelinska_2012.pdf, 

[3] Tamże.

[4] Na potrzeby niniejszego opracowania  będę posługiwał się pojęciem „podręcznik w wersji elektronicznej”

[5] M. Helenowska-Peschke, Kształcenie hybrydowe – wykorzystanie e-podręczników w dydaktyce na poziomie akademickim, http://www.up.krakow.pl/ktime/ref2008/helenow.pdf, 

[6] W. Walat, Podręcznik multimedialny. Teoria – metodologia – przykłady, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 92. ⁶ Autor niniejszego opracowania poruszał tę kwestię w opublikowanym już tekście: E-podręczniki czyli dlaczego należy zrobić pierwszy krok, http://wyborcza.pl/1,76842,11978223,E_podreczniki_czyli_dlaczego_nalezy_zrobic_pierwszy.html, 

[7] S. K. Sawyer, Electronic books: their definition, usage and role in libraries, http://libres.curtin.edu.au/libres12n2/ebooks.htm   

[8] Tamże.