Utwór jest wynikiem samodzielnego działania twórczego i odróżnia się od innych wcześniejszych rezultatów działań twórców, gdyż jest niepowtarzalny. Prawo autorskie to przepisy opisujące, jakie prawa przysługują twórcom, czego mogą domagać się od naruszycieli ich praw, jakie korzystanie z utworów jest przestępstwem. W szkole panuje dość szeroko rozpowszechniony jest pogląd, że można bez ograniczeń korzystać z cudzej twórczości.

Co jest chronione prawem autorskim?

Zgodnie z art. 1, ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim       i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2018 r. poz. 1191 ze zm.) przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). Ustawodawca doprecyzował również, że w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
• plastyczne;
• fotograficzne;
• lutnicze;
• wzornictwa przemysłowego;
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
• muzyczne i słowno-muzyczne;
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
• audiowizualne (w tym filmowe).

Zupełnie swobodnie można wykorzystywać w działalności edukacyjnej nie będące przedmiotem prawa autorskiego:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
• rzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
• proste informacje prasowe.

Ważne!

Za utwór uważa się kreację konkretnego człowieka, subiektywnie nowy i oryginalny rezultat jego działalności, posiadający jakąś dowolną formę, umożliwiającą jego odbiór przez inne osoby niż sam twórca.

Korzystając z materiałów zamieszczonych należy zwrócić uwagę, na jakich warunkach autor zgadza się na ich upowszechnianie. Do najczęściej spotykanych licencji możemy zaliczyć:

- otwarty dostęp1 (ang. Open Access, "OA") - termin oznaczający wolny, powszechny, trwały i natychmiastowy dostęp dla każdego do cyfrowych form zapisu danych i treści naukowych oraz edukacyjnych. Utwory publikowane na tej licencji umożliwiają swobodny dostęp dla każdego kto ma połączenie z  siecią,  swobodne  czytanie,  kopiowanie,  przechowywanie,  drukowanie   i wykorzystywanie do celów naukowych czy dydaktycznych.

Otwarcie danych można zapewnić m.in. poprzez:

• publikację w otwartym standardzie zapisu, np. w postaci pliku. csv (potrafi go wygenerować dowolny arkusz kalkulacyjny) lub ods,
• udostępnienie w formacie tekstowym (np. odt), jeśli są to dane tekstowe,
• udostępnienie zebranych informacji poprzez API, czyli danie możliwości „programistycznego” sięgnięcia do bazy danych, w której zgromadzone są otwarte dane,
• jako minimum: udostępnienie informacji w formacie, w którym dane zostały uzyskane z instytucji publicznej.

Danym zawsze powinna towarzyszyć informacja o źródle ich pochodzenia (jeżeli nie zostały one stworzone wewnątrz organizacji je upubliczniającej) oraz w zależności od podejścia udostępniających, informacja o braku ograniczeń w wykorzystywaniu lub o konieczności podania źródła danych przez kolejnych użytkowników.

Creative Commons - pozwala zastąpić tradycyjny model "Wszystkie prawa zastrzeżone" zasadą "Pewne prawa zastrzeżone". Licencja ta oferuje różnorodny zestaw warunków licencyjnych - swobód i ograniczeń. Dzięki temu autor może samodzielnie określić zasady, na których chce podzielić się swoją twórczością z innymi. W praktyce oznacza to, że twórca korzystając    z licencji zawsze zachowuje prawa autorskie, umożliwiając jednocześnie innym użytkownikom kopiowanie i rozpowszechnianie swojego utworu. Ponadto może dodatkowo określić czy ich wykorzystywanie może odbywać się wyłącznie w warunkach niekomercyjnych lub ograniczyć możliwości tworzenia utworów zależnych.

Do podstawowych warunków licencji Creative Commons zaliczamy:

- uznanie autorstwa - wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego   podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru.

- użycie niekomercyjne - wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie do celów niekomercyjnych.

- na tych samych warunkach - wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.

- bez utworów zależnych- wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci
- tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.

Uwzględniając powyższe warunki, zostało opracowane 6 podstawowych licencji:

Uznanie autorstwa 3.0 Polska – Licencja ta pozwala na kopiowanie,      zmienianie,       rozprowadzanie,       przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie pod warunkiem oznaczenia autorstwa. Jest to licencja gwarantująca najszersze swobody licencjobiorcy.

Uznanie autorstwa - na tych samych warunkach 3.0 Polska – Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie, przedstawianie i wykonywanie utworu tak długo, jak tylko na utwory zależne będzie udzielana taka sama licencja. Jest to licencja używana przez Wikipedię i jej siostrzane projekty.

Uznanie autorstwa - użycie niekomercyjne 3.0 Polska – Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, remiksowanie, rozprowadzanie, przedstawienie  i  wykonywanie  utwóru  jedynie  w celach niekomercyjnych. Warunek ten nie obejmuje jednak utworów zależnych (mogą zostać objęte inną licencją).

Uznanie autorstwa - bez utworów zależnych 3.0 Polska – Ta    licencja    zezwala    na         rozpowszechnianie,  przedstawianie i wykonywanie    utworu    zarówno    w    celach    komercyjnych    i niekomercyjnych, pod warunkiem zachowania go w oryginalnej postaci (nie tworzenia utworów zależnych).

Uznanie autorstwa - użycie niekomercyjne - Na tych samych warunkach 3.0 Polska – Licencja ta pozwala na rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych oraz tak długo jak utwory zależne będą równie obejmowane tą samą licencją.

Uznanie autorstwa - użycie niekomercyjne - bez utworów zależnych 3.0 Polska – Licencja ta zezwala na rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych  oraz  pod  warunkiem  zachowania  go  w oryginalnej postaci (nie tworzenia utworów zależnych). Jest to najbardziej restrykcyjna z licencji.

Należy również zauważyć, że zgodnie z polskim prawem istnieją jedynie dwa przypadki, kiedy możemy wykorzystywać utwory, nie mając zgody autora:

• kiedy treści oparte są na licencji GPL - GNU, zapewniającej każdemu wolność kopiowania i rozpowszechniania materiałów5. Wśród najważniejszych projektów chronionych tą licencją są m.in. jądro systemu Linux (bazuje na nim m.in. znany z komórek i tabletów Android), przeglądarka Firefox i edytory graficzne Inkscape, GIMP i Blender.
• kiedy utwory będą należeć do domeny publicznej (Public Domain), czyli do instytucji prawnej, zajmującej  się twórczością, z której można korzystać bez ograniczeń wynikających z uprawnień jakie mają posiadacze autorskich praw majątkowych. Zazwyczaj utwory udostępnione bezpłatnie nie są już lub nigdy nie były objęte prawami   autorskimi.   Przykładem    takiej    domeny    publicznej w Polsce jest np. Fundacja Nowoczesna Polska, realizująca projekt Wolne Lektury: http://www.wolnelektury.pl/katalog/ lub Koalicja Otwartej Edukacji: http://koed.org.pl/

Roman Lorens
|Specjalista prawa oświatowego, trener, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, wieloletni wykładowca.